ความเป็นธรรม" เรื่องใหญ่ที่สุดของไทย

ความเป็นธรรม” เรื่องใหญ่ที่สุดของไทย
ประเวศ วะสี กรุงเทพธุรกิจ วันพุธที่ 18 มีนาคม พ.ศ. 2552
1. เรื่องใหญ่ที่สุด ถ้าเราทำแต่เรื่องปลีกย่อยเป็นชิ้นๆ ส่วนๆ โดยไม่เห็นเรื่องใหญ่ที่สุด ก็จะไม่สำเร็จหรือขัดแย้งกันมากขึ้น สังคมที่ขาดความเป็นธรรมจะมีความขัดแย้งและความรุนแรง ผู้คนจะไม่รักกัน และไม่รักชาติ แล้วก็จะวิกฤติมากขึ้นเรื่อยๆ จนล่มสลาย ความเป็นธรรมเป็นเรื่องใหญ่ที่สุดสำหรับมนุษย์หรือแม้แต่สัตว์ ถ้าขาดความเป็นธรรมประเทศชาติจะเจริญก้าวหน้าไม่ได้ หรือแม้ล่มสลาย การขาดความเป็นธรรมเป็นปัญหาใหญ่ที่สุดของประเทศไทย
2. “ช่องว่าง” ภาพมหภาคของความไม่เป็นธรรม ช่องว่างระหว่างคนจนกับคนรวย หรือระหว่างคนข้างล่างกับคนข้างบน คือ ภาพสะท้อนมหภาคของความไม่เป็นธรรม เราเป็นคนเหมือนกันควรจะมีศักดิ์ศรีและคุณค่าของความเป็นคนเหมือนกัน แต่ทำไมจึงแตกต่างกันมากเหลือเกินระหว่างคนข้างล่างที่ปากกัดตีนถีบไม่พอที่จะเลี้ยงลูกกันคนข้างบนที่อาจมีรายได้เป็นล้านๆ บาทต่อเดือน เรามีปัญหาความไม่เป็นธรรมทุกด้าน ทั้งทางเศรษฐกิจ ทางสังคม ทางกฎหมาย และการเข้าถึงทรัพยากร
3. ตัวอย่างและรายละเอียดบางประการของความไม่เป็นธรรม ความไม่เป็นธรรมมีอยู่ในทุกเรื่อง แต่เราอาจจะไม่เห็น เพราะความซับซ้อนของมัน อย่างเรื่องระบบบริการสุขภาพที่เรามีโครงสร้างค่อนข้างทั่วถึง แต่ถ้าเอาเรื่อง “ช่องว่าง” เข้ามาจับก็จะเห็นความไม่เป็นธรรม
รัฐประสบความล้มเหลวในการสร้างความเป็นธรรม หรือเป็นตัวการให้ขาดความเป็นธรรม เพราะการขาดธรรมาภิบาลภาครัฐ ถ้าคณะกรรมการขององค์กรขาดธรรมาภิบาลเกิดอะไรขึ้น เราจะมองเห็นภาพไม่ยาก ถ้าบอร์ดการบินไทยขาดธรรมาภิบาลจะเกิดอะไรขึ้น ถ้าบอร์ดธนาคารแห่งประเทศไทยขาดธรรมาภิบาลจะเกิดอะไรขึ้น ถ้าบอร์ดของรัฐวิสาหกิจอื่นๆ ขาดธรรมาภิบาลจะเกิดอะไรขึ้น ยิ่งกว่านั้นถ้าการเมืองการปกครองขาดธรรมาภิบาลประเทศมิล่มสลายหรือ การขาดธรรมาภิบาลขององค์กรและสถาบันต่างๆ เป็นปัญหาใหญ่อย่างหนึ่งของความไม่เป็นธรรมของประเทศ
4. ความซับซ้อนของความเป็นธรรม เรื่องความเป็นธรรมมีหลายมิติและซับซ้อนมาก ตั้งแต่จิตสำนึกและวิธีคิด โครงสร้าง กลไก ไปจนถึงนโยบาย จึงเป็นเรื่องที่แก้ไขได้ยาก จะยกตัวอย่างสัก ๓ กรณี เมื่อคุณชวนเป็นนายกรัฐมนตรีครั้งแรกต้องการแก้ปัญหาโสเภณีเด็ก แต่แก้ไม่ได้เลย ปัญหาโสเภณีเป็นปัญหาของการขาดความเป็นธรรมอย่างน่าสลดสังเวชในสังคมไทย แต่ก็แก้ยากมาก เพราะเป็นปัญหาเชิงโครงสร้างอันซับซ้อน ประธานาธิบดีบิล คลินตัน ต้องการปฏิรูประบบบริการสุขภาพของอเมริกัน ซึ่งไม่เป็นธรรมกับคนจน แต่ก็ปฏิรูปไม่สำเร็จ คอราซอน อะคีโน ขึ้นมาเป็นประธานาธิบดีฟิลิปปินส์ด้วยการปฏิวัติของประชาชนที่ขับไล่มาร์กอสออกไป คนฟิลิปปินส์ปลุกจิตขึ้นมาก ว่า เป็นโอกาสของประเทศฟิลิปปินส์แล้วที่จะแก้ปัญหาพื้นฐาน คือความยากจนและความอยุติธรรม ปรากฏว่าแก้ไม่ได้เลย ทั้งๆ ที่อะคีโนก็เป็นคนดีในสังคมที่ซับซ้อน มีอุปสรรคมากมายที่ทำให้สร้างความเป็นธรรมไม่สำเร็จ
5. แต่ก็ต้องมุ่งมั่นร่วมกันสร้างความเป็นธรรมให้สำเร็จ ขณะนี้เศรษฐกิจของอเมริกาวิกฤติใหญ่ที่สุดและกระทบไปทั่วโลก เพราะขาดธรรมาภิบาลของสถาบันการเงินของสหรัฐอเมริกา และกลไกของรัฐในการควบคุมสถาบันการเงิน แสดงให้เห็นอีกครั้งหนึ่งว่าถ้าขาดธรรมาภิบาลแล้วไปไม่ได้
6. ฝ่ายซ้าย สถาบันพระมหากษัตริย์ ความเป็นธรรม ความขัดแย้งรุนแรงเรื่องเกี่ยวกับทักษิณกับเรื่องการทำลายสถาบันกษัตริย์ จะลดทอนความซับซ้อนของความเป็นธรรมลงมาเหลือมิติเดียวและบิดเบี้ยวไป โดยสรุปอย่างสุดโต่งแม้จะขจัดทักษิณได้หรือทำลายสถาบันลง ความเป็นธรรมก็ยังไม่เกิด เพราะความเป็นธรรมซับซ้อนและยากกว่านั้น แต่ความเสียหายจากการต่อสู้นั้นเกิดขึ้นมาก
7. ปฏิรูปประเทศไทย 10 เรื่อง ในสังคมที่ซับซ้อนหลายมิติ เชื่อมโยงถึงกันและเปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็ว การที่จะธำรงบูรณภาพและดุลยภาพของประเทศไว้ได้ การจะทำอย่างหนึ่งอย่างใดแบบแยกส่วนจะไม่สำเร็จ ต้องทำหลายอย่างพร้อมๆ กัน และอย่างเชื่อมโยงกันอย่างน้อย 10 เรื่อง คือ (1) สร้างจิตสำนึกใหม่ (2) สร้างระบบเศรษฐกิจศีลธรรมที่ถือการสร้างสัมมาชีพเต็มพื้นที่เป็นตัวตั้ง (3) สร้างความเข้มแข็งของชุมชนท้องถิ่น (4) สร้างระบบการศึกษาที่พาชาติออกจากวิกฤติ (5) สร้างธรรมาภิบาลในระบบการเมืองการปกครอง ระบบความยุติธรรม และสันติภาพ (6) สร้างระบบสวัสดิการสังคมที่ก้าวหน้า (7) สร้างดุลยภาพในเรื่องสิ่งแวดล้อมและพลังงาน (8) ปฏิรูประบบสุขภาพเพื่อสุขภาวะของคนไทยทั้งมวล (9) สร้างสมรรถนะในการวิจัยยุทธศาสตร์ชาติ (10) สร้างระบบการสื่อสารที่ผสานการพัฒนาทุกเรื่อง
ทั้งสิบเรื่องจะต้องผสานกันเพื่อความเป็นธรรม ประเทศจึงจะสามารถธำรงบูรณภาพและดุลยภาพไว้ได้ ถ้าธำรงไม่ได้ก็จะแตกสลาย ไม่มีความเป็นธรรมเหลืออยู่ การต่อสู้ถ้าขาดสติ และไม่อยู่ในขอบเขต แทนที่จะเกิดสิ่งใหม่ที่ดี อาจนำไปสู่การแตกทำลายได้ การร่วมสร้างนำไปสู่สิ่งใหม่ที่ดีได้
8. INN – รูปแบบที่คนไทยทุกคนมีความหมายและทำได้ คนทุกคนอยากทำอะไรดีๆ แต่ไม่รู้จะเริ่มที่ตรงไหน เมื่อเผชิญกับปัญหาที่ใหญ่กว่าตัวมาก INN เป็นรูปแบบที่ทุกคนมีความหมายและทำได้
I = Individual หมายถึง ปัจเจกชนแต่ละคนที่มีสำนึกในศักดิ์ศรีและคุณค่าความเป็นคนของตนเอง และลงมือทำอะไรดี ๆ ที่ตนเองสนใจเป็นพิเศษ
N = Nodes มีการรวมกลุ่มกัน 5-6 คนบ้าง 7-8 คนบ้าง รวมตัวร่วมคิดร่วมทำในเรื่องที่กลุ่มสนใจร่วมกัน ถ้าในสังคมมีกลุ่มที่ทำงานหลากหลาย สังคมจะเข้มแข็งมาก มีความเป็นประชาสังคม
N = Networks มีการเชื่อมโยงกันเป็นเครือข่าย ทั้งระหว่างบุคคลและระหว่างกลุ่ม แต่ละคนแต่ละกลุ่มเป็นสมาชิกได้หลายเครือข่าย
INN เป็นโครงสร้างที่คนไทยทุกคนมีเกียรติเสมอกัน มีความเสมอภาค มารวมตัวร่วมคิดร่วมทำด้วยความสมัครใจ ใช้การเรียนรู้ร่วมกันในการปฏิบัติ (Interactive learning through action) เป็นเครื่องมือ ไม่ใช่ใช้อำนาจซึ่งจะไม่ได้ผลในการเรียนรู้ร่วมกัน ต้องใช้ความรู้ทั้งเก่าและใหม่ ในหลายเรื่องจะไม่มีความรู้ต้องสร้างความรู้ด้วยการวิจัย
INN จะเป็นเหมือนโครงสร้างของสมอง สมองมีเซลล์สมองอยู่หนึ่งแสนล้านตัว แต่ละตัวเชื่อมโยงกับตัวอื่นอีกประมาณ 7 หมื่นตัว เกิดเป็นเครือข่ายเซลล์สมองซึ่งเป็นโครงสร้างที่วิจิตรที่สุดในจักรวาล และมีศักยภาพในการเรียนรู้สูงสุด INN ก็เป็นโครงสร้างอันวิจิตรของสังคมและมีศักยภาพในการเรียนรู้สูงสุด โครงสร้างอย่างนี้จึงจะสามารถเผชิญกับความซับซ้อนและความยากของสังคมสมัยใหม่ได้ ไม่ใช่โครงสร้างอำนาจทางดิ่ง
ความเป็นธรรมเป็นเรื่องที่ซับซ้อนและยาก สร้างไม่ได้ด้วยอำนาจ อารมณ์และอวิชชา แต่ต้องการความเข้าใจเชิงโครงสร้าง ถ้าไม่เข้าใจเชิงโครงสร้าง แม้ตั้งใจดีมีศีลธรรมก็สำเร็จเช่นพระสงฆ์ มหาวิทยาลัยทั้งหมดควรเข้ามาทำการวิจัยคลี่ความซ้ำซ้อนออกมาให้สาธารณะเข้าใจและเข้ามาขับเคลื่อนเรื่องความเป็นธรรม องค์กรและสถาบันต่างๆ คงจะขับเคลื่อนเรื่องความเป็นธรรมไม่สำเร็จ เพราะองค์กรและสถาบันนั้นๆ มักจะอยู่ในโครงสร้างที่ไม่เป็นธรรม สาธารณะที่เข้าใจเท่านั้นจึงจะเป็นพลังขับเคลื่อนความเป็นธรรมได้สำเร็จ มหาวิทยาลัยองค์กรและสถาบันต่างๆ ควรจะหนุนช่วยสาธารณะให้เป็นพลังขับเคลื่อนเรื่องความเป็นธรรม พลังสาธารณะที่ขับเคลื่อนเรื่องความเป็นธรรมคือพลังประชาธิปไตยที่แท้จริง และเป็นธัมมาธิปไตยด้วย
ประชาธิปไตยที่แท้อันเป็นอันหนึ่งอันเดียวกับธัมมาธิปไตยเท่านั้นที่จะสามารถสร้างศานติสุขให้แก่ประเทศไทย